Ναπολέων Ζέρβας, ο ιδρυτής και αρχηγός του ΕΔΕΣ-ΕΟΕΑ

 Του Γιάννη Αθανασόπουλου
  Ιστορικού

 

     Γεννήθηκε τον Ιανουάριο του 1891 στην Άρτα. Προερχόταν από την ιστορική φάρα των Ζερβαίων, που πρωτοστάτησε στους αγώνες του Σουλίου την εποχή του Αλη πασά, αλλά και σαν οπλαρχηγοί στην επανάσταση του 1821. Πατέρας του ο Νικόλαος Ζέρβας, είχε λάβει μέρος στον απελευθερωτικό αγώνα των Κρητών από τους Τούρκους, το 1897.[1]

   Το 1909 ξεσπά το κίνημα του «Στρατιωτικού Συνδέσμου» από ανώτερους αξιωματικούς του Ελληνικού στρατού, με στόχο την ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ώστε να ξεπλυθεί η ντροπή του ατυχούς πολέμου και να επέλθει μια πολιτική και στρατιωτική αλλαγή. Ο Ζέρβας μέσα σ΄αυτό το κλίμα εντάσσεται το 1910 σαν εθελοντής στο στράτευμα. Ήταν φανατικός βενιζελικός και δημοκράτης. Ως εκ τούτου αντιπαθούσε τον θεσμό της Βασιλείας για ιδεολογικούς λόγους αλλά και για λόγους προσωπικής αντιπάθειας με τον Κωνσταντίνο τον Ά.[2] Συμμετέχει στους Βαλκανικούς πολέμους του 1912-’13, όπου απελευθερώνεται μεταξύ άλλων και η πατρίδα του, η Ήπειρος. Διακρίνεται από την πρώτη στιγμή στο πεδίο της μάχης για το θάρρος και την τόλμη του και τραυματίζεται την 21^η Ιουνίου 1913, στη μάχη του Κιλκίς, «διά πυροβόλου όπλου, υποστείς τραύμα διαμπερές...».[3] Θα διακομισθεί για ένα περίπου μήνα στο Στρατιωτικό νοσοκομείο της Λάρισας και κατόπιν θα προαχθεί «επ’ ανδραγαθία» στο βαθμό του Ανθυπασπιστή. Το 1916 συμμετέχει στο κίνημα της «Εθνικής Αμύνης» και διατελεί υπασπιστής του Ελευθερίου Βενιζέλου, για ένα διάστημα.[4] Λαμβάνει μέρος στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, στο Μακεδονικό Μέτωπο, όπου διακρίνεται σε μάχες με Γερμανούς και Βούλγαρους. Οι διακρίσεις του στα πεδία των μαχών είναι συνεχείς, για τον λόγο αυτό προαγόταν πάντοτε «επ΄ανδραγαθία». Το 1921 αρνείται μαζί με άλλους αξιωματικούς να τεθεί κάτω από τις διαταγές του βασιλιά Κωνσταντίνου και μεταβαίνει οικειοθελώς στην Κωνσταντινούπολη, όπου οι βενιζελικοί αξιωματικοί ιδρύουν την «Εθνική Άμυνα Κωνσταντινουπόλεως». Επανέρχεται στην Ελλάδα, μετά την επανάσταση των Πλαστήρα, Γονατά, Φωκά και κατατάσσεται στο στράτευμα με τον βαθμό του Ταγματάρχη. Το 1925 στη δικτατορία Πάγκαλου διορίζεται Φρούραρχος της Αθήνας ενώ παράλληλα ορίζεται διοικητής του Ά Τάγματος Δημοκρατικής Φρουράς. Την επόμενη χρονιά ανατρέπεται ο Θεόδωρος Πάγκαλος, με συμβολή των διοικητών των δύο ταγμάτων Δημοκρατικής Φρουράς, Ζέρβα και Ντερτιλή και αναλαμβάνει ο Γεώργιος Κονδύλης. Παρόλα αυτά, ένα μήνα μετά, τον Σεπτέμβριο του 1926, ο Κονδύλης σαν Πρωθυπουργός θα απαιτήσει από τους Ζέρβα και Ντερτιλή την διάλυση των Ταγμάτων. Η άρνησή τους θα οδηγήσει σε αιματηρές συγκρούσεις στο κέντρο της Αθήνας μεταξύ των δυνάμεων των δύο πλευρών, με αποτέλεσμα την ήττα των ταγμάτων Δημοκρατικής Φρουράς και τη σύλληψη των διοικητών τους.[5] Ο Ναπολέων Ζέρβας και ο Βασίλειος Ντερτιλής, μετά από δίκη στο Στρατοδικείο Αθηνών καταδικάστηκαν σε ισόβια δεσμά και έμειναν στη φυλακή μέχρι τον Οκτώβριο του 1928, όταν και αμνηστεύτηκαν από την κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου.[6] Ακολούθως ο Ζέρβας αποστρατεύεται με τον βαθμό του Αντισυνταγματάρχη.

    Το όνομά του ενεπλάκη μετά από λίγα χρόνια και στο κίνημα του Μαρτίου του 1935, που στόχευε στην εγκαθίδρυση «βενιζελικής δικτατορίας», υπό την αιγίδα του Νικόλαου Πλαστήρα. Η αποτυχία του κινήματος ωστόσο δεν πτόησε τους πρωταγωνιστές του, ανάμεσά τους και τον Ζέρβα. Το 1936 ο Ιωάννης Μεταξάς επιβάλει το καθεστώς της 4^ης Αυγούστου. Από τότε σκοπός του κινήματος ορίζεται η ανατροπή του Μεταξά. Αρχηγός του κινήματος ήταν ο Πλαστήρας, ο οποίος όμως ήταν αυτοεξόριστος στη Νίκαια της Γαλλίας από το 1933. Συνδετικός κρίκος του στην Ελλάδα ήταν –μεταξύ άλλων- ο Ναπολέων Ζέρβας, αν και οι σχέσεις τους δεν ήταν οι καλύτερες. Ο πυρήνας αυτός αποτέλεσε την αρχή του Εθνικού Δημοκρατικού Ελληνικού Συνδέσμου (ΕΔΕΣ) και στόχευε βεβαίως στην ανατροπή τόσο του Ιωάννη Μεταξά όσο και του Βασιλέως Γεωργίου Β΄.[7] Οι ενέργειες των μελών του ΕΔΕΣ, αν και ήταν πολλές δεν κατάφεραν να πραγματοποιήσουν τους στόχους τους. Τα γεγονότα φαίνεται πως τους πρόλαβαν. Το ΟΧΙ του Μεταξά και ο Ελληνοιταλικός πόλεμος, έθεταν σαν προτεραιότητα την ενότητα όλων των Ελλήνων. Ο Ζέρβας θα επιδιώξει να επιστρέψει στο στράτευμα για να πολεμήσει στο μέτωπο. Η απάντηση του καθεστώτος της 4^ης Αυγούστου ήταν αρνητική. Η αντίδραση του Ζέρβα, σύμφωνα με μαρτυρίες, ήταν να ξεσπάσει σε κλάματα.[8] Τελικά, τον Απρίλιο του ‘41 συνελήφθη και οδηγήθηκε στις φυλακές Μακρυγιάννη, για δύο περίπου βδομάδες. Ο λόγος ήταν πως το καθεστώς φοβόταν τον ρόλο και τον σκοπό του Ζέρβα. Ήδη από τον Φεβρουάριο της ίδια χρονιάς, ο Ζέρβας είχε εκτεταμένες επαφές με τον Άντονυ Ήντεν και τον ναύαρχο Τέρλ στην Αθήνα ώστε να πείσει τους Βρετανούς για την διεξαγωγή ανταρτοπόλεμου, ως πιο αποφασιστικού και χρήσιμου τρόπου διεξαγωγής πολέμου απέναντι στον πανίσχυρο γερμανικό στρατό.[9] Ήταν ως εκ τούτου, ο πρώτος που αντιλήφθηκε την σημασία του ανταρτοπόλεμου. Μάλιστα, παρέδωσε τον Μάρτη λίστα στους Βρετανούς, με ονόματα γερμανόφιλων αξιωματικών, στα οποία συμπεριλαμβανόταν και αυτό του Γεωργίου Τσολάκογλου.[10]

    Ο ΕΔΕΣ πλέον άλλαζε σκοπό. Από την ανατροπή του Βασιλιά και της 4^ης Αυγούστου, έθετε πλέον ως στόχο την καταπολέμηση των κατοχικών δυνάμεων. Ο Ζέρβας ήταν ο ιθύνων νους και ο οργανωτής της όλης προσπάθειας, καθώς ο επίτιμος αρχηγός της οργάνωσης, Νικόλαος Πλαστήρας δεν συμφωνούσε τόσο με την άμεση έναρξη αντάρτικου αγώνος. Ο Ζέρβας όμως επέμεινε και βρήκε σύμμαχό του, τον απεσταλμένο του Πλαστήρα, Κομνηνό Πυρομάγλου. Το καταστατικό του ΕΔΕΣ είχε συνταχθεί ήδη από τον Ιούνιο του ’41, από τον ίδιο τον Ζέρβα, αλλά αναλυτικά παρουσιάστηκε επίσημα την 9^η Σεπτεμβρίου της ίδιας χρονιάς. Ο σκοπός της οργάνωσης ήταν πρωτίστως ο απελευθερωτικός αγώνας αλλά και οι μεταπελευθερωτικές πολιτικές εξελίξεις. Ως προς τις πολιτικές εξελίξεις, ήταν ένα ριζοσπαστικό πρόγραμμα που στόχευε «να εγκαθιδρύση εις την Ελλάδαν το δημοκρατικόν πολίτευμα, σοσιαλιστικής μορφής...». Με την εξαγγελία του καταστατικού, άρχισαν και οι πρώτες ενέργειες του ΕΔΕΣ. Βεβαίως οι Ιταλοί και οι Γερμανοί ενημερώθηκαν για την οργάνωση και συνέλαβαν τον Ζέρβα, την περίοδο Σεπτεμβρίου ’41 – Ιουλίου 1942, πέντε φορές. Την τελευταία ενημερώθηκε από αξιωματικό της Γκεστάπο, ότι γνώριζαν τις ενέργειές του και ότι με τα πρώτα στοιχεία που θα έβρισκαν θα τον εκτελούσαν.[11] Ο λόγος αυτός σε συνδυασμό με την αινιγματική στάση του αμφιλεγόμενου πράκτορα των Βρετανών, Κουτσογιαννόπουλου, θα τον αναγκάσουν να επισπεύσει την άνοδό του στο βουνό. Ξημερώματα της 23^ης Ιουλίου του 1942, μαζί με τους Μυριδάκη, Κωτσάκη, Παπαδάκη και Πυρομάγλου αναχωρούν με προορισμό αρχικά τον Βάλτο και αργότερα την Ήπειρο.

    Οι πρώτες μέρες στο βουνό θα είναι δυσάρεστες. Αφενός οι Βρετανοί δεν τον ενισχύουν με ρίψεις, αφετέρου οι κάτοικοι του Βάλτου του δημιουργούν προβλήματα φοβούμενοι αντίποινα των Ιταλών. Παρά τις αντιξοότητες, ο Ζέρβας και οι πρώτοι αντάρτες του δίνουν την πρώτη μεγάλη νικηφόρα μάχη με τους Ιταλούς στα τέλη Οκτωβρίου. Λίγες βδομάδες αργότερα, ο Ζέρβας συναντάται με την Βρετανική Συμμαχική Αποστολή, που πρόσφατα είχε φτάσει στην Ελλάδα, και δέχεται να συνεισφέρει στην ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου. Η ενέργεια αυτή του Ζέρβα θα αλλάξει την εικόνα που είχαν γι΄αυτόν οι Βρετανοί, ενώ παράλληλα θα παρασύρει στην επιχείρηση και τις δυνάμεις του Άρη Βελουχιώτη. Ξημερώματα της 25^ης – 26^ης Νοεμβρίου 1942, η γέφυρα ανατινάζεται και γράφεται στην Ιστορία μια μεγαλειώδης σελίδα του Ελληνικού αντάρτικου. Ο Ναπολέων Ζέρβας, σαν αρχηγός της επιχείρησης, θα επικηρυχθεί λίγο αργότερα από τους Ιταλούς με 100.000.000 δραχμές. Παράλληλα, όμως με την επιτυχία αυτή ξεκινά αμέσως μετά τον Γοργοπόταμο, μια περίοδος ανταγωνισμού των δύο κυριότερων οργανώσεων, του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ.

     Ο ΕΛΑΣ θέτει σε εφαρμογή σχέδιο προσάρτησης ή διάλυσης όσων οργανώσεων δεν συμφωνούσαν μαζί του. Η λογική της ηγεσίας του ήταν πως η εθνική ενότητα έπρεπε να εφαρμοσθεί μέσα από τις τάξεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ.[12] Έτσι, ξεκινά μια περίοδος σταδιακής εφαρμογής του σχεδίου αυτού με πιο προσεκτικό τρόπο (Δεκέμβριος 1942-Σεπτέμβριος 1943) απέναντι στον ΕΔΕΣ, στην ΕΚΚΑ και σε άλλες οργανώσεις. Η στάση του Ζέρβα ήταν αναγκαστικά υποχωρητική, ελέω των συμβουλών του Έντυ Μάγιερς, ώστε να αποφευχθεί ο εμφύλιος.[13] Στο διάστημα αυτό, η Βρετανική πολιτική μέσω του Γουντχάουζ, εκμεταλλευόμενη την επιθετική στάση του ΕΛΑΣ, ουσιαστικά εξαναγκάζει τον Ζέρβα να στραφεί προς τον Βασιλιά και να αλλάξει εν μέρει τους μεταπελευθερωτικούς αρχικούς σκοπούς του ΕΔΕΣ.[14] Ωστόσο, αυτή η ενέργεια του Ζέρβα δεν σήμαινε ότι ουσιαστικά ο ίδιος και η οργάνωσή του αποκήρυταν τις δημοκρατικές απόψεις τους. Δεν ήταν παρά μια κίνηση, μια υποχώρηση που κατά ανάγκη γινόταν, προκειμένου ο ΕΔΕΣ να ισχυροποιήσει τη θέση του έναντι του ΕΑΜ. Αν οι Βρετανοί του ζητούσαν να αναιρέσει αυτή του την ενέργεια, θα δεχόταν πολύ ευχάριστα τη συμβουλή τους.[15] Το καλοκαίρι του ’43, οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ θα συμμετάσχουν στην επιχείρηση «Ζώα» και θα προκαλέσουν μεγάλα προβλήματα στους Ιταλούς. Οι επιθετικές ενέργειες κατά πολύ μεγαλύτερων δυνάμεων του εχθρού, μαζί με τα σαμποτάζ στην περιοχή της Ηπείρου και του Αγρινίου θα προσφέρουν μεγάλες υπηρεσίες στη Συμμαχική Αποστολή. Οι αναφορές των Βρετανών συνδέσμων για τη δράση των ανταρτών του Ζέρβα, θα προκαλέσουν τον θαυμασμό του Αρχιστράτηγου της Μέσης Ανατολής, Ουίλσον.[16]    

     Παρόλα αυτά, ο εμφύλιος φούντωσε τον Οκτώβριο του 1943, χωρίς να ευθύνεται για αυτό ο Ζέρβας. Οι επιθέσεις του ΕΛΑΣ πολλές φορές ήταν ταυτόχρονες μ’ αυτές των Γερμανών και λίγο έλειψαν να διαλύσουν τον ΕΔΕΣ. Οι Γερμανοί έστρεψαν όλες τις δυνάμεις τους προς την περιοχή του Βουλγαρελίου, όπου έδρευε το αρχηγείο του Ζέρβα και επεδίωκαν την οριστική διάλυσή του.[17] Την ίδια στιγμή, ο ΕΛΑΣ έθετε σαν προτεραιότητά του τον πόλεμο κατά του ΕΔΕΣ και όχι κατά των Γερμανών.[18] Τελικά, οι δύο οργανώσεις από τα τέλη Νοεμβρίου του 1943 μέχρι τον Φεβρουάριο του ’44, όπου υπεγράφη η συμφωνία της Πλάκας που τερμάτιζε τον εμφύλιο, αφοσιώθηκαν στο μεταξύ τους αγώνα ξεχνώντας ότι ο κατακτητής δεν είχε αποχωρήσει.[19] Από τον Φλεβάρη του 1944 μέχρι τα τέλη Ιουνίου, η ανταρτική δραστηριότητα δεν ήταν έντονη κατά του κοινού εχθρού, λόγω ξεκάθαρης διαταγής του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής. Ο αρχηγός του ΕΔΕΣ μάλιστα, στις αρχές του 1944, απευθύνθηκε στο ΣΜΑ, όπου ζητούσε να ξεκαθαρίσουν οι σύμμαχοι αν επιθυμούσαν επιθετική ή αμυντική στάση έναντι των Γερμανών. Οι οδηγίες του Καίρου έκαναν λόγο για αποκλειστικά αμυντική στάση. Έτσι, ο αρχηγός του ΕΔΕΣ αρχίζει την ανασυγκρότηση των δυνάμεών του καθώς και την ίδρυση νέων Μεραρχιών, που αργότερα θα απελευθερώσουν πολλές πόλεις της Ηπείρου από τους Γερμανούς και τους συνεργάτες τους Τσάμηδες. Τα γερμανικά αρχεία της Υπηρεσίας Ψυχολογικού πολέμου των Γερμανών (I/C), παρουσιάζουν -την εποχή αυτή- τον Ζέρβα ως «ουδέτερο έναντι των Γερμανικών δυνάμεων και απόλυτα φιλικό έναντι των Βρετανών». Μάλιστα κάνουν λόγο για «συμφωνία κυρίων», με τη λογική της αποχής από επιθετικές ενέργειες μεταξύ των. Μάλιστα, η ΕΑΜική πλευρά καθώς και η ιστοριογραφία αυτής, εκμεταλλευόμενες τις αναφορές αυτές των γερμανικών εγγράφων, δεν δίστασαν να προπαγανδίσουν τη «συνεργασία» αυτή. Οι κατηγορίες αυτές ωστόσο φαίνονται ότι περισσότερο αποτελούν «κομμουνιστική προπαγάνδα» παρά ιστορική πραγματικότητα, τουλάχιστον με τον τρόπο που παρουσιάζονται.[20] Ο Κρις Γουντχάουζ σε λόγο του για την Εθνική Αντίσταση, τον Οκτώβριο του 1984, στην Αθήνα για την ίδια περίοδο είχε επισημάνει: «Ο Ζέρβας επέτρεψε στους Γερμανούς να υποθέσουν ότι δεν θα έπαιρνε την πρωτοβουλία να τους επιτεθεί, αλλά μόνο σε μια εποχή που είχε πάρει διαταγές από το στρατηγείο μας να μην αναλάβει επιθετικές επιχειρήσεις – με άλλους λόγους προτού αρχίσει η Επιχείρηση Κιβωτός του Νώε».[21]

     Τελικώς από την 25^η Ιουνίου και μετά αρχίζουν επιθετικές επιχειρήσεις των δυνάμεων του ΕΔΕΣ κατά των Γερμανοτσάμηδων. Οι εντολές για επιθετικές ενέργειες είχαν δοθεί από το ΣΜΑ προς όλες τις αντιστασιακές οργανώσεις. Οι μάχες της Παραμυθιάς (26 Ιουνίου), της Πάργας (29 Ιουνίου), της Πρέβεζας ( 5-14 Ιουλίου) καθώς και της Μενίνας (17-18 Αυγούστου) αποτελούν τις κυριότερες του ΕΔΕΣ. Τα αποτελέσματά τους προκάλεσαν πολλά προβλήματα στους Γερμανούς, διέσωσαν την Ήπειρο από τις αυτονομιστικές βλέψεις των Τσάμηδων ενώ αποτέλεσαν σελίδες ένδοξης ιστορίας του ΕΔΕΣ και ισχυροποίησαν ακόμα περισσότερο την αντιστασιακή αίγλη της οργάνωσης στον ελληνικό πληθυσμό.

Κατά το φθινόπωρο του ’44, την ώρα που οι Γερμανοί αποχωρούσαν ο Ζέρβας διέταξε τους άνδρες του «... Κτυπάτε τους Γερμανούς ημέρα και νύκτα. Εκδικηθείτε τα δεινά της Πατρίδος και δοξάσατε τα Ελληνικά όπλα και πάλιν». Αποτέλεσμα των έντονων επιχειρήσεων των δυνάμεων του ΕΔΕΣ προς τους Γερμανούς ήταν το τηλεγράφημα του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής προς τον αρχηγό του ΕΔΕΣ: «Αι πρόσφατοι επιχειρήσεις σας κατεπόνησον τον εχθρόν και εμπόδισαν την υποχώρησή του. Συγχαρητήρια. Εξαίρετα. Εξακολουθείστε πίεσιν ακαταπαύστως μέχρι τελικής ήττης Γερμανών».

     Η απελευθέρωση της Ελλάδας τον Οκτώβριο του 1944 δυστυχώς δεν αποτέλεσε τον τέλος του πολέμου. Με ευθύνη όλων των πλευρών και των παρατάξεων οδηγηθήκαμε στον αιματηρό Δεκέμβρη, όπου ο ΕΛΑΣ προσπάθησε μέσα από έναν ακόμη αιματηρό εμφύλιο να επιβάλει την δική του εξουσία. Ένας από τους λόγους που τελικά δεν το κατάφερε – και που μας ενδιαφέρει στην ανάρτηση αυτή- ήταν ότι στην Ήπειρο υπήρχε ο ΕΔΕΣ. Έτσι, απεστάλη για την διάλυσή του ο Άρης Βελουχιώτης και ο Στέφανος Σαράφης μαζί με επίλεκτες και έμπειρες δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Οι δυνάμεις αυτές αν κατευθύνονταν προς την Αθήνα ίσως η εξέλιξη της ιστορίας να ήταν σήμερα διαφορετική. Εν τέλει, η ήττα του ΕΛΑΣ τον Δεκέμβρη οδήγησε στη Βάρκιζα. Τότε αποστρατεύθηκαν και οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ.

   Ο Ναπολέων Ζέρβας από το 1945 ασχολήθηκε με την πολιτική. Στις 15 Φεβρουαρίου του 1945 ο Ζέρβας θα πολιτευτεί και θα ιδρύσει το Εθνικόν Κόμμα Ελλάδος (ΕΚΕ). Στις εκλογές της 31 Μαρτίου 1946 το ΕΚΕ εξέλεξε 22 βουλευτές. Στις εκλογές της 5ης Μαρτίου 1950  το ΕΚΕ πήρε το 3,65% κ εξέλεξε 7 βουλευτές. Στις εκλογές του 1952, ενώ το ΕΚΕ είχε ενσωματωθεί στο κόμμα των Φιλελευθέρων, ο Ζέρβας δεν κατόρθωσε να εκλεγεί βουλευτής. Διετέλεσε 4 φορές υπουργός, άνευ Χαρτοφυλακίου, Δημόσιας Τάξεως, Δημοσίων Έργων και Εμπορικής Ναυτιλίας. Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι ο Ναπολέων Ζέρβας ήταν μια έντονη και ενδιαφέρουσα προσωπικότητα. Εξαίρετος και έμπειρος στρατιωτικός, με πολλές διακρίσεις στα πεδία των μαχών. Απόγειο της προσωπικής του δόξας αποτέλεσε η εποποιία του ΕΔΕΣ την περίοδο 1941-1944. Στην πολιτική δεν κατάφερε πολλά πράγματα. Ο φίλος και στενός συνεργάτης του, Ηρακλής Πετιμεζάς, σε ένα άρθρο του στην εφημερίδα «Ακρόπολη» είχε σκιαγραφήσει την προσωπικότητα του στρατηγού. Παρουσιάζω ένα μέρος του, που κατά την γνώμη μου συνοψίζει σε λίγες γραμμές το πορτραίτο του Ναπολέοντα Ζέρβα: «... Ο Ζέρβας ήταν άνθρωπος των δυσχερών ωρών και των ανωμάλων περιστάσεων. Όπως και οι περισσότεροι από τους τότε αντιστασιακούς που αναδείχτηκαν. Δεν ήταν άνθρωπος για τα συνηθισμένα έργα, για τα λιμνάζοντα ύδατα της ρουτίνας και ομαλότητας. Μέσα στα μεγάλα κύματα των τρικυμισμένων εποχών βρισκόταν στο στοιχείο του. Ήταν ο δυναμικότερος στρατιωτικός του 1941 και ο ικανότερος για τις χαλεπές ημέρες που πλησίαζαν και στις οποίες διακρίθηκαν όλοι όσοι πραγματικά τότε κάτι άξιζαν. Αυτός ήταν ο Ζέρβας...».[22]  
Το άρθρο μου δημοσιεύθηκε πρώτη φορά στο ww2.gr    

---

[1] Διονύσης Μπερερής, Ναπολέων Ζέρβας η ζωή και η δράση του, σ. 23.

[2] Κρις Γουντχάουζ, Αγώνας για την Ελλάδα, 1941-1949, σ. 95.

[3] Αρχεία ΔΙΣ, Φ. 908 Α/Ε/ 82.

[4] Μιχάλης Μυριδάκης, Οι 4 γύροι του ΚΚΕ, ο Ζέρβας και οι Άγγλοι, σ. 40.

[5] Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΕ, σ. 296.

[6] Διονύσης Μπερερής, ό.π., σ. 29.

[7] Ιωάννης Παπαφλωράτος, ΕΔΕΣ, σ. 9.

[8] Μυχάλης Μυριδάκης, ό.π., σ. 42.

[9] Χαράλαμπος Φλόκας, Εθνική Αντίσταση 1942-1945, σ. 95.

[10] Ιωάννης Παπαφλωράτος, ό.π., σ. 24.

[11] Διονύσης Μπερερής, ό.π., σ. 59-61.

[12] Βλ. Δημήτριος Γληνός, Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ.

[13] Έντυ Μάγιερς, Η Ελληνική περιπλοκή, σ. 123-130.

[14] Απομνημονεύματα Στρατηγού Ναπ. Ζέρβα, σ. 315-326.

[15] Βρετανική πολιτική και αντιστασιακά κινήματα στην Ελλάδα, η απόρρητη έκθεση του ταγματάρχη David J. Wallace, σ. 54.

[16] Βλ. Τηλεγράφημα Λοχαγού Ρος προς Ναπ. Ζέρβα (5-7-1943) καθώς και κοινοποίηση αυτού στη Γενική Διαταγή του Ζέρβα (6-7-1943, Αριθμό Πρωτοκόλλου 6809).

[17] Σόλωνας Γρηγοριάδης, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, τόμος Ά, σ. 400.

[18] Χάιντς Ρίχτερ, Δύο επαναστάσεις και αντεπαναστάσεις στην Ελλάδα, τόμος Β΄, σ. 54.

[19] Χάιντς Ρίχτερ, ό.π., σ. 55.

[20] Ιωάννης Ιατρίδης, Εξέγερση στην Αθήνα, σ. 35.

[21] Κρις Γουντχάουζ, Ο ιστορικός ρόλος της Εθνικής Αντίστασης, σ. 20.

[22] Εφημερίδα Ακρόπολη, 10 Ιουνίου 1979.

Πηγή ww2.gr